Odczyt „Z dziejów teorii dzieła literackiego” z 20.02.1952
Z dziejów teorii dzieła literackiego II.
Lessing G.E. – Laookon
odczyt w PAU .20.II.52.
- Zadanie: Uświadomić sobie, jakie ogólne twierdzenia o budowie dzieła sztuki literackiej (i dzieła sztuki malarskiej) trzeba przyjąć, jeżeli ma się mieć prawo wygłaszać pewne twierdzenia występujące w Laookonie jako z ogólnej teorii dzieła sztuki wynikające. [XXX zinterpretowanie zachowania charakteru XXX 1724-1787.
[Także inaczej: W jakiej mierze Lessinga Laookon zawiera przygotowanie współczesnych nam koncepcji XXX dzieła sztuki literackiej.]
[Ciąg dalszy rozprawy o Poetyce Arystotelesa]\ - Wstępne zastrzeżenia i uwagi o Laokonie i Lessingu – dla uniknięcia nieporozumień.
Laookon jest w XXX sposób historycznie uwarunkowany i przez to ograniczony:
a) XXX pod daleko idącym wpływem obcych wcześniejszych poglądów, które w okresie powstawania Laookona były dla Lessinga aktualne! M. XXX, Harris’a częściowo Winckelmanna, Webb, Richardson, Hume – posuwano się w związku z tem do zarzutu XXX plagiatu (Lessing der Plagiator) XXX (1713-1784)
tendencje polemiczne [erudycja Lessinga, samorodność obowiązkiem bezstronności myślenia, typ umysłowości Lessinga] – często zbytnio w szczegóły wchodzące – przeciw „współczesnym” autorowi. XXX, XXX, Winckelmann i inni
- uwarunkowanie przez ówczesną sztukę (do-ówczesnego rozwój sztuki). – w zakresie sztuki plastycznej i literackiej
a) pozytywnie: 1. takie a takie dzieła do czasu Lessinga istniejące
n 2. aktualna wówczas moda –
n n w literaturze: „opisowe malarstwo”
n n w malarstwie: skłonność i wyłączność do malarstwa
n n „tematycznego” – alegorycznego
n 3. przewaga pewnych rodzajów literackich
n – epos – literatura opisowa – dramat
n liryka – raczej na drugim planie
4. stan wiedzy w XXX historii sztuki zwł. XXX
5. problematyka tematyka współczesnej i wcześniejszej teorii sztuki zwł. Malarstwa i poezji
b) negatywnie: 1. brak nowoczesnej (już od Goethego) „czystej” liryki (Goethe 1749 Schiller
1759-805 Mozart 1756-91 Bach – 1685-750)
n 2. brak nowoczesnego malarstwa nietematycznego, sztuki abstrakcyjnej,
n z drugiej strony: filmu, – nowoczesnej (od conajmniej Mozarta) muzyki
n przykłady: Homer, XXX, Owidiusz – XXX Szekspir
n n n XXX XXX
n n n XXX XXX
n n n XXX XXX
n n n XXX XXX
n 3. brak „organu” psychicznego – do zrozumienia i przeżycia bezpośredniego
sztuki – tego, co wprowadził do XXX „Sturm u Drang” – semantyki, symboliki i Id.
n 4. Starzenie się dzieła w toku dziejów – przedewszystkim w zakresie tego, co
uwarunkowane przez epokę. Owrotnie: odmładzanie się dzieła w świetle
późniejszych badań przez wydobycie i podkreślenie tego, co w dziele stanowi
zaródź późniejszych koncepcji – i jest aktualne dla współczesnych badań.
a) poszukiwanie ogólnej struktury (budowy samego dzieła sztuki literackiej – brak
studi „psychologistycznego utożsamienia dzieła sztuki z faktami psychiczno-
świadomościowego (dzieło samo w sobie ograniczone)
b). traktowanie dzieła sztuki nie tylko w jego strukturze i płynących stąd
ograniczeniach zakresu te go, co przedstawialne w dziele, lecz zarazem w jego
roli jako znaczenia – sprawności wywoływania w widzu specyficznego zachowania
się – percepcji estetycznej wiodących do odkrycia wartości estetycznej dzieła –
poprzez ukonstytuowanie się przedmiotu estetycznego
dzieła jako człon stosunku jego do odbiorcy
c) mimo wyraźne normatywnego nastawienia (w ocenie poszczególnych dzieł,
w tendencji układania przepisów dla dzieł i twórców) – wyraźna próba teoretycznego
ujęcia dzieła sztuki w jego budowie, ułomnościach i możliwościach – dla
uzasadnienia norm.
d). wyraźne wyodrębnienie dzieła sztuki literackiej w przeciwstawieniu do innych
dzieł literackich – historycznych, naukowych – nadrzędna kategoria: piękno
(nie „prawda – XXX (aus XXX XXX).
e). dwojakie badanie dzieła sztuki:
α) pod aspektem momentów estetycznie walentnych („Schönheit” – „Hässlichkeit)
β) z uwagi na strukturalne momenty dzieły stanowiące fundament momentów
estetycznie walentnych – pierwsze traktowane jako środek do realizacji drugich
f). badania konkretnych faktów estetycznych dzieł – ale nie bezładna empiria – tylko
fakty dobiera się w świetle zagadnień i możliwych i rozwiązań teoretycznych –
przykłady dobrane i analizowane wedle wytycznych teoretycznych – nie pozbawione
podstaw abstrakcyjne teoretyzowanie (stąd XXX żałować, że ograniczenie pola
widzenia wskutek objektywnych i subjektywnych warunków historycznych).
Ograniczenie rozważań dalszych do zagadnień strukturalnych (budowy – nie
„formy”) dzieła sztuki literackiej do dzieł innych sztuk.
Punkt wyjścia (cudzy) – w całości utrzymany:
A. „Beide (malarstwo i poezja + rzeźba) stellen uns abwesende Dinge als
Gegenwärtig, den Schein als wirklichkeit vor; beide Täuschen, und beider
Täuschung gefällt.”
Stąd: α) M. + P. sztuka przedstawiająca
trzeba odróżnić: 1. to, co przedstawia (darstellung
2. to, co przedstawione
3. Sposób przedstawienia
β). przedstawienie uobecniające (już w tym zawarty 1) czynnik naoczności
(„XXX machen” L.). 2) czynnik unaocznienia uobecniającego).
γ). Schein als wirklichkeit – nie zaś „wirklich keit als Schein”
w tym a) odróżnienie tego, co rzeczywiste (przedmiot realny poza
artystyczny wzorzec, model przedmiotu „fikcyjnego (ułuda poetycka)
(przedstawiony w dziele jako składnik dzieła)
b) urealnianie – nadawanie pozorów rzeczywistości temu, co w dziele
się ujawnia – jak – ? – przez „malowanie”
α) „fizyczne”
β) „muzyczne” – o XXX
δ) beider Täuschung gefällt – estetyczna walencja „der Täuschung”
(może XXX na pozór, XXX artystycznego – bez tego nie ma sztuki (Der XXX
„XXX mlen”)
B. Z analiz kontestujących przykładów – np. Laookona jako rzeźby – Laookona u Wergilego w
Eneidzie
jako założenie XXX
Przynależność do dzieła sztuki przedmiotów przedstawionych (XXX przedstawione)
(ludzie, rzeczy, procesy – „Händlungen”)
nie – jako przedmioty poza dziełem się znajdujące, rzeczywiste
ogromna preponderancja u Lessinga warstwy przedmiotów przedstawionych w analizie
– główny temat – w traktowaniu teoretycznym, w ocenie dzieła – wszystko inne w cieniu –
warstwy językowe – tylko wspomniane. – warstwa wyglądów – wyłania się
B. Przeciwstawienie przedmiotów przedłużonych i „znaków” (XXX) – przedłużających
przy wyniknięciu sprawy przestronności (rozciągłości) przedmiotów ujawnionych w
dziele malarskim i czasowości znaków „muzycznego malowania” a korelatywnie
i przedmiotów przedstawionych – czynności zdarzeń. … (XXX)
W ten sposób pojawia się drugi składnik dzieła literackiego: warstwa językowych brzmień
Tak zestawiona ze „znakami” w malarstwie – z XXX ruchami – przy czym nie wiadomo o co
tam chodzi: o plamy barwne (XXX wrażeniowe – części malowidła – czy „wyglądy)
Braki ujęcia Lessingowskiego:
a) nie uświadomienie sobie różnicy między brzmieniem słowa – językowych a innymi
tworami brzmieniowymi – (muzyka)
b) pominięcie – poza brzmieniem słów – wszystkich innych tworów i zjawisk językowo-
brzmieniowych (melodja zdaniowa, rytm, rym itd.).
c). nie wyjaśnienie funkcji „znaku” – odmiennej w języku, niż np. w sygnałach odmuzycznych
(kolejowych) – XXX
d) zupełne pominięcie znaczenia XXX a więc całej warstwy sensu (tu dopiero Herder)
e). nieuświadomienie sobie, że warstwa brzmieniowo językowa stanowi składnik dzieła –
wyłączne traktowanie owych „znaków” – jako środków przedstawienia, a zupełne pominięcie
ich roli strukturalnej (architektonicznej) i estetycznej w całości dzieła literackiego
f) nieuświadomienie sobie emocjonalnych charakterów tworów brzmieniowo-językowych
i stąd ich funkcji dla ukonstytuowania się przedmiotów przedłużonych i wyglądów.
(Najsłabsza część Lessingowskich wywodów)
c. 1. Ciężar wywodów Lessinga spoczywa w XXX nad różnicą między „malarstwem” i „poezją”
W obu sztukach coś umożliwia „uzmysłowienie” naoczności (raz prawie spostrzeżeniową,
drugi raz wyobrażeniową) XXX przedmiotów – co to jest z tego Lessing wyraźnie nie zdaje
sobie sprawy. Posługuje się terminem „physiches Bild” – „poetisches Bild” – widząc różnice
między nimi – To nowy czynnik dzieła sztuki literackiej – i malarstwa: wygląd rzeczy – wedle
Lessinga XXX XXX dla „poezji” – „der Dichter muss XXX”
Lessing nie uświadamia sobie, że ten „obraz poetycki” (wygląd) jest nowym środkiem
przedstawienia w dziele sztuki literackiej – obok „znaków” językowych
- Różnice:
a) szerszy zakres w „poezji” – nie tylko wzrokowe – niż w malarstwie
b) wyobrażeniowość wyglądów literackich – spostrzeżeniowość wyglądów malarskich stąd
n a) większa „lotność” w poezji – niezmienność w malarstwie
n b) obraz poetycki – uboższy w szczegóły („jedna cecha” rzeczy się XXX niż obraz
n malarski (Homer)
n c) wielość wyglądów – szczegółów wyglądowych nie układa się obok siebie i nie łączy
n się w jedną całość – występują bowiem po sobie wskutek czego wyliczanie cech
n XXX przedmiotu nie daje „obrazu” (Haller)
n d) większa obiektywność „obrazu malarskiego” (zarazem dokładność – „Schönheit”
n ciała osoby przedstawionej
n większa dynamika – pobudzanie „obrazów poetyckich” (Reiz) – jeżeli jej brak – nie
n widzimy rzeczy
D. Z tym już łączy się zagadnienie wciąż rzeczy między wierszami – XXX dalszych część Laokoona jakie
jest źródło pojawienia się „obrazu poetyckiego” – zagadnienie przechodzi w zagadnienie różnicy
między obu „obrazami” i „znakami”
Lessing pomija: czynniki onomatopeji „XXX XXX XXX” funkcja wyrazu!
XXX XXX XXX XXX XXX
Tylko ciała – tylko akcja
F Przestrzenność „znaków” malarskich – czasowość „znaków” literackich.
n W malarstwie równocześnie obok siebie w jednej chwili własności i części przedmiotów
n (rzeczy) przedstawionych (stąd „der XXX XXX w pewnych stanach (fazie procesu)
n W poezji: kolejne (po sobie) przedstawianie czynności rzeczy – a stąd pochodne
n unaocznienie samych rzeczy „obraz poetycki.
Czas przedstawiony – przestrzeń przedstawiona
Perspektywa na drugi wymiar dzieła literackiego – wprowadzana przez „czasowość znaków
słownych – wcale nie zrealizowana XXX XXX – podejmuje się Herder